Do trzech razy sztuka? – cz. 1

4 września mieszkańcy Chile
zdecydowali o odrzuceniu propozycji nowego tekstu konstytucji – tak na pytanie referendalne odpowiedziało 61,8 proc. głosujących. Konstytucja z czasów dyktatury, plaga dezinformacji, „antydemokratyczni” i niewykształceni wyborcy –
to tylko niektóre z informacji, które pojawiały się w ostatnich dniach w mediach w kontekście plebiscytu w Chile. Jednak czy to wystarczająco wyczerpująca analiza przyczyn odrzucenia rzekomo wyczekiwanej przez większość
Chilijczyków nowej konstytucji?

Historia – kilka faktów na temat genezy obecnie obowiązującej konstytucji Chile

Genezy obecnie obowiązującej konstytucji Chile należy szukać w następstwach przewrotu z 1973 r. Wojskowa dyktatura wkrótce po przejęciu władzy zapewniła sobie kompetencje do zmiany ówcześnie obowiązującej ustawy zasadniczej z 1925 r. Pracę nad nowym tekstem podejmowało kolejno kilka organów. Jako pierwsza powstała Komisja Analiz (la Comisión de Estudios), która dostarczyła wstępny projekt gen. Augustowi Pinochetowi, po czym się rozwiązała. Następną instancją opracowującą nową konstytucję była Rada Państwa (el Consejo de Estado), organ konsultacyjny prezydenta w sprawach dotyczących rządzenia i administracji cywilnej, w którego skład wchodzili dawni prezydenci Republiki (z mocy prawa) i osoby desygnowane przez urzędującego prezydenta (opcjonalnie). Ostatnim organem była sama junta, która pochyliła się nad wynikami działań wcześniejszych ciał konstytucyjnych – oddelegowano do tego ministra spraw wewnętrznych i ministrę sprawiedliwości wraz z audytorami Sił Zbrojnych. Ostatecznie tekst zatwierdzono 8 sierpnia 1980 r.

We wrześniowym referendum z 1980 r. 65,7 proc. głosujących poparło wprowadzenie nowej konstytucji. Podobnie niewielką przewagą głosów jak w tym roku zadecydowano zatem o zmianie dotychczasowego systemu prawnego. Warto też dodać, że prawdopodobnie wyniki wyborów nie były wolne od wad formalnych ze względu na powszechne wtedy ograniczanie wolności obywatelskich. Mimo to nowa konstytucja weszła w życie 11 marca 1981 r.

W następnych latach kilkukrotnie nowelizowano tekst chilijskiej ustawy zasadniczej, m.in.: w plebiscycie mieszkańcy odrzucili propozycję przedłużenia rządów Pinocheta o kolejne 8 lat. To z kolei pozwoliło na pracę nad innymi zmianami, dotyczącymi już samego tekstu, kontynuowanymi w okresie demokracji. W 2005 r. weszły w życie 54 reformy, zawarte w 129 artykułach. Co ciekawe, z tekstu usunięto podpis Pinocheta, który zastąpił podpis ówczesnego prezydenta Ricarda Lagosa Escobara.

Do 8 kwietnia 2021 r. ustawa zasadnicza składała się z 143 artykułów i 49 przepisów przejściowych, a reformowano ją 58 razy. Zmiany dotyczyły m.in.: daty wyborów prezydenckich; transparencji, modernizacji i standardów w polityce; autonomii ciała nadzorczego nad wyborami.

Zmiana wprowadzona do Rozdziału XV pod koniec 2019 r. dała podwaliny pod opracowanie nowej konstytucji. Na kwiecień 2020 r. zaplanowano plebiscyt, w którym Chilijczycy mieli zdecydować, czy chcą opracowania nowej ustawy zasadniczej oraz o organie, który miał się tym zająć – parlamentarzyści i osoby wybrane w głosowaniu powszechnym lub ciało w całości złożone z przedstawicieli wybranych w wyborach powszechnych. W wyborach przesuniętych na 25 października 2020 r. 78,2 proc. głosujących opowiedziało się za zmianą obecnej konstytucji, jednocześnie wybierając opcję z całkowicie wybieralnym organem opracowującym tekst. Warto wspomnieć, że była to pierwsza tego rodzaju instytucja, w której zapewniono parytet płci. Ponadto zagwarantowano miejsca dla przedstawicieli ludności rdzennej oraz promowano udział w wyborach osób z niepełnosprawnościami. Ostatecznie nad tekstem, nad którym głosowano 4 września br., pracowano od lipca 2021 r. do lipca 2022 r.

Mimo niepowodzeń rządzący w Chile nie poddali się w dążeniach do stworzenia nowej ustawy zasadniczej. Niedługo po głosowaniu 4 września w Valparaíso zebrali się urzędnicy, aby kontynuować proces konstytucyjny. Prezydent Boric ogłosił parlament miejscem negocjacji, ponieważ w jego opinii władza wykonawcza powinna zająć się sprawami życia codziennego obywateli. Natomiast Przewodniczący Izby Deputowanych zapewnił, że w pierwszych rozmowach wzięli udział przedstawiciele wszystkich opcji politycznych – od Partii Republikańskiej po Komunistyczną Partię Chile. Trzeba zaznaczyć, że będzie to już trzecia próba uchwalenia nowej konstytucji. Pierwsza bowiem miała miejsce za prezydentury Michelle Bachelet (do niedawna Wysokiej Komisarz Narodów Zjednoczonych do spraw praw człowieka) w latach 2014-2018. Niestety projekt przedstawiono w ostatnich godzinach jej mandatu, co spowodowało jego upadek. Jednak następca Bachelet, Sebastián Piñera, nie zaprzestał w staraniach o nową ustawę zasadniczą.

Spekuluje się, że z uwagi na wybory lokalne w 2024 r. oraz parlamentarne i prezydenckie w 2025 r. kwestia nowej konstytucji może zostać rozstrzygnięta w 2023 r. Jako możliwy dzień kolejnego plebiscytu podaje się 4 września przyszłego roku, aby na 50 rocznicę przewrotu (11 września 2023 r.) konstytucja z czasów dyktatury była zmieniona.

Bibliografia:

• Constitución Política de la República de Chile. Texto promulgado por Decreto Supremo N° 1.150, de 21 de octubre de 1980
  https://www.bcn.cl/historiapolitica/constituciones/detalle_constitucion?handle=10221.1/60446
• Comienzan las negociaciones en el Congreso por la nueva Constitución en Chile
  https://elpais.com/chile/2022-09-08/inician-las-negociaciones-en-el-congreso-por-la-nueva-constitucion-en-chile.html?mc_cid=ae40d78db0&mc_eid=4124e9d61b